५ सप्टेंबर हा दरवर्षी शिक्षक दिन म्हणून देशभरात मोठ्या थाटात साजरा केला जातो. यादिवशी विद्यार्थी शिक्षकांबद्दल भरभरून बोलतात. शासनातर्फे उत्कृष्ट कार्य करणाऱ्या शिक्षकांना पुरस्कार दिला जातो. कारण शिक्षक हा समाजातील महत्वाची व्यक्ती आहे.
शिक्षक हा एक राष्ट्रनिर्माता आहे, जो नवीन पिढीला मानसिक, शारीरिक, भावनिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या विकसित होण्यासाठी आधार देतो.
भारतीय शास्त्रानुसार, शिक्षकाचे स्थान आई-वडिलांच्या नंतरचे मानले जाते. शिक्षकांना वेगवेगळ्या भूमिका पार पाडाव्या लागतात. त्यांची भूमिका केवळ शिकवण्याचीच नाही तर मार्गदर्शन आणि वेळ प्रसंगी विद्यार्थी व पालकांनासाठी समुपदेशनाचीही असते.
शिक्षक हा राष्ट्राचा मूलभूत पाया आहे. युगानुयुगे शिक्षक हा माहिती आणि ज्ञानाचा स्रोत मानला जात आहे. शिक्षण क्षेत्रात संगणकाद्वारे क्रांती घडवून आणली गेली आणि आता कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जिथे प्रत्येक दिवस नवीन शिकण्याचा अनुभव आहे आणि जिथे ज्ञान कोणाकडूनही मिळवता येते. नव्या युगात प्रत्येक शिक्षकाकडे २१व्या शतकातील अत्यंत माहितीपूर्ण आणि विद्यार्थ्यांना शिकवण्याचे कौशल्य असले पाहिजे. औद्योगिक क्रांती 4.0 मुळे जग स्वयंचलित झाले आहे. या क्रांतीच्या अनुषंगाने चालण्यासाठी शिक्षण पद्धतीत बदल करणे आवश्यक आहे. औद्योगिकीकरण 4.0 आकार घेत असलेल्या आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता उपयुक्त असलेल्या या वेगाने विस्तारणाऱ्या जगात शिक्षकाचे भविष्य काय आहे? हा प्रश्न शिक्षणासह समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला पडलेला आहे.
शिक्षक तांत्रिकदृष्ट्या विद्यार्थ्यांशी कसे संबंध ठेवू शकतात?
या नव्या पिढीतील विद्यार्थ्यांना शिकवण्यासाठी शिक्षकाकडे आवश्यक कौशल्ये आहेत का?
या ठिकाणी मला आवर्जून सांगायचे आहे की, शिक्षकांच्या भवितव्याला कोणताही धोका नाही आणि कधीही होणार नाही. कारण, जेव्हा शैक्षणिक प्रणालीमध्ये कॅल्क्युलेटर आणले गेले तेव्हा शिकवण्याच्या संभाव्य धोक्यांबद्दल मोठ्याने ओरड झाली. तथापि, ते एक मजबूत साधन म्हणून विकसित झाले आणि शिक्षकांच्या क्षमता सुधारल्या. पुढे जेव्हा संगणकाचा शैक्षणिक व्यवस्थेत समावेश करण्यात आला तेव्हा शिक्षकांच्या नोकऱ्या धोक्यात आल्याचे मानले जात होते. तथापि, संगणकाने विद्यार्थ्यांशी जवळीक साधली आणि त्यांना संकल्पना पटकन आणि सहजतेने समजण्यास मदत केली. चॅट जीपीटी (एआय) शी संबंधित जोखीम घटकाची सध्याच्या वातावरणात जोरात चर्चा केली जात आहे, हे एक प्रभावी साधन असूनही शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांचे जीवन खूप सोपे झाले आहे. बर्‍याच वेळा, कौशल्ये सुधारण्यासाठी ते आता गुणात्मकरित्या वापरले जाते.
शिक्षकांच्या नोकऱ्या धोक्यात येऊ शकत नाहीत कारण मशीन्स नैतिकता, परस्पर कौशल्ये किंवा सामाजिक कौशल्ये शिकवू शकत नाहीत. एआय जगातील समस्या सोडवू शकणार नाही; फक्त चांगले माणसेच ते करू शकतात. शिक्षणाचा उद्देश ज्ञानाने उत्तम मानव निर्माण करणे आणि तज्ञ असणे हा आहे, शिक्षक ज्ञानी व्यक्ती निर्माण करू शकतात असे माजी राष्ट्रपती, डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांनी म्हटले आहे. बायोटेक्नॉलॉजी आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्समधील प्रगतीमुळे भविष्यातील नोकऱ्या वैविध्यपूर्ण असतील. हे पूर्ण करण्यासाठी, आम्ही आमच्या शिक्षकांना नवीन कौशल्ये आणि व्यावसायिक विकास कार्यक्रमांना अधिक प्रोत्साहन दिले पाहिजे. विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या पुढे असलेल्या अनिश्चित जगासाठी तयार राहण्यासाठी जिज्ञासा, कल्पनाशक्ती, लवचिकता आणि आत्म-नियंत्रण विकसित केले पाहिजे. तसे करण्यासाठी त्यांनी इतरांच्या मतांचा, दृष्टिकोनांचा आणि मूल्यांचा आदर केला पाहिजे आणि त्यांचे मूल्यही बाळगले पाहिजे. शेवटी एवढेच सांगावसं वाटतं की, कोणतेही प्रगत तंत्रज्ञान विकसित झाले तरी शिक्षकांच्या प्रेम आणि मार्गदर्शनाशिवाय विद्यार्थ्यांचा यशाचा प्रवास अपूर्ण आहे.
-प्रा. डाॅ. श्रीकृष्ण तुपारे
नागोठणे.